Қазақ халқының тарихында ұлттың рухани даму бағытын айқындаған тұлғалар аз емес. Бірақ солардың ішінде Шоқан Уәлихановтың орны ерекше. Ол өз дәуірінде тек ғалым, саяхатшы және ағартушы ретінде ғана емес, ұлт мәдениетін жаңа биікке көтерген ойшыл ретінде танылды. Оның өмір жолы мен ғылыми еңбектері қазақ қоғамының оянуына, білім мен өркениетке ұмтылысына үлкен серпін берді. Шоқанның есімі бүгінге дейін ел жадында жаңғырып, жас ұрпаққа үлгі болып келеді.

Балалық шағы мен білімге құштарлығы

Шоқан (шын аты Мұхаммед-Ханафия) Уәлиханов 1835 жылы Құсмұрын бекінісінде дүниеге келді. Ол Абылай ханның ұрпағы болғанымен, өмірін халыққа қызмет етуге арнады. Ерте жастан зеректігімен, ізденімпаздығымен ерекшеленген. Омбыдағы кадет корпусында білім алып жүрген кезінде-ақ еуропалық ғылым мен мәдениетке қызығушылығы артты.

Жас ғалым тарих, этнография, география, әдебиет салаларында терең зерттеулер жүргізді. Оның білімге деген талпынысы, орыс және батыс ғылымын қазақтың рухани әлемімен ұштастыру қабілеті сол кезеңнің зиялы қауымына үлгі болды.

Ғылыми ізденістер мен саяхаттар

Шоқанның зерттеушілік еңбектері Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін тануда маңызды рөл атқарды. Ол Алатау, Құлжа, Қашғария аймақтарын аралап, саяхатшы ретінде үлкен ғылыми жаңалықтар ашты.

  • Қашғар сапары. Бұл экспедиция – Шоқанның ең ірі ғылыми ерлігі. Ол Қашғар өлкесіне барып, бұрын Еуропа зерттеушілеріне белгісіз деректер жинап қайтты. Бұл мәліметтер кейін Санкт-Петербургтегі ғылыми ортада жоғары бағаланды.
  • Қазақ фольклоры мен салт-дәстүрін зерттеу. Уәлиханов «Манас» жырын алғаш жазып алып, оны әлемге танытты. Сонымен қатар қазақтың ауыз әдебиеті мен наным-сенімдерін ғылыми тұрғыдан талдап, оның тарихи маңызын ашты.
  • Тарих пен этнография саласындағы еңбектері. Оның жазбаларында қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы, рулық дәстүрлері мен халық психологиясы туралы тың байқаулар кездеседі.

Шоқанның еңбектері арқылы қазақ мәдениеті әлем ғалымдарының назарын өзіне аударды.

Шоқан Уәлиханов және ағартушылық идеялар

Ойшылдың негізгі мақсаты — халықты надандықтан арылтып, білім мен әділдікке бастау болды. Ол өз халқының тағдырына бейжай қарамай, реформалық идеяларды қолдады. Шоқан қоғамның дамуы үшін ғылым мен өнердің, білім мен ағартушылықтың маңызын ерекше атап өтті.

Шоқан Уәлиханов нақыл сөздері оның дүниетанымының тереңдігін айқын көрсетеді. Мысалы, ол «Халықтың болашағы – оның мәдениетінде» деп жазған. Бұл ойы бүгінгі заман үшін де өзекті. Осындай дәйексөздер оның ой өрісінің кеңдігін және заманының алдындағы артықшылығын дәлелдейді.

Ағартушылық қызметінде ол орыс және қазақ мәдениеттерінің байланысын нығайтып, өз халқын өркениетке жетеледі.

Замандастарының бағасы мен мұрасының маңызы

Шоқанды өз дәуірінде замандастары ерекше құрметтеді. Орыс ғалымдары оны дарынды этнограф әрі гуманист ретінде таныды. Ф.М. Достоевский мен П.П. Семенов-Тянь-Шанский сынды тұлғалар Шоқанның ақыл-парасатына тәнті болған.

Ғалымның еңбектері қазақ зиялыларының қалыптасуына ықпал етті. Кейінгі Абай, Ыбырай, Ахмет сияқты ағартушылар оның ілімінен рухани нәр алды. Шоқан – ұлттың өзін-өзі тануына жол ашқан, жаңа дәуірдің негізін қалаған тұлға.

Шоқан Уәлихановтың мұрасы және бүгінгі мәні

Бүгінгі таңда Шоқанның мұрасы – қазақ жастары үшін шабыт көзі. Ол әділдік пен адамгершілік қағидаларын өмірлік ұстаным етіп, ұлт намысын қорғады.

Ақын-жазушылар, тарихшылар мен зерттеушілер оның идеяларын заманауи тұрғыдан зерделеуде. Оның есімімен аталатын университеттер, көшелер, музейлер мен ғылыми орталықтар бар. Бұл – ұлттың Шоқанға деген мәңгілік құрметінің белгісі.

Бүгінгі Қазақстан қоғамы да ғалымның рухани мұрасына сүйене отырып, білім мен мәдениетті дамытуда.

Шоқанның тұлғалық қасиеттерінен үйренеріміз

Шоқанның өмірі мен еңбегі әрбір жасқа өнеге. Ол өз ісімен адалдық, еңбекқорлық және білімге құштарлықтың үлгісін көрсетті.

  • ізденіске деген ұмтылысты жоғалтпау;
  • ғылым мен өнерді үйлестіріп дамыту;
  • өз халқының мәдениетін құрметтеу;
  • әділдік пен шындықты қорғау;
  • адамзатқа пайда әкелетін іспен айналысу.

Оның өмір жолы – рухани биіктікке ұмтылудың көрінісі.

Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының рухани жаңғыруының символы. Ол өз заманының шеңберінен асып, болашақ ұрпаққа бағыт-бағдар берді. Оның еңбектері мен ойлары ұлт санасының қалыптасуына, ғылым мен мәдениеттің дамуына жол ашты.

Шоқанның өмірлік ұстанымдары – адалдық, білім, еңбек және отанға деген сүйіспеншілік. Бұл құндылықтар бүгін де өз маңызын жоғалтқан жоқ. Оның дәйексөздер арқылы айтқан ойлары әр қазақтың жүрегінде сақталып, ұлттың рухын асқақтата береді.

Келе, https://akyldy.kz/ интернет-журналынан қазақ тілінде көптеген қызықты нәрселерді білуге болатынын атап өткен жөн. Бұл сайтта Шоқан Уәлиханов нақыл сөздері, ұлы ойшылдар мен тарихи тұлғалар туралы тың мәліметтермен танысып, өзіңіздің білім көкжиегіңізді кеңейте аласыз.