Аспан әлемі – адамзат үшін ертеден бері қызығушылық пен тылсымға толы сала. Жұлдыздар мен планеталарға қарап, ата-бабаларымыз бағыт тапқан, күнтізбелер құрған және мифтер ойлап шығарған. Ғылым дамыған сайын біз бұл денелер жайлы тереңірек білудеміз. Осы мақалада біз аспан денелеріне қатысты ең қызықты әрі мазмұнды деректерді ұсынамыз.

Күннің беті біз ойлағаннан суық

Көпшілік Күннің беті ең ыстық жер деп ойлайды, бірақ нақты зерттеулер керісінше нәтижелер көрсетеді. Күннің көрінетін беті – фотосфера деп аталады, оның температурасы шамамен 5500°C. Алайда оның сыртқы қабаты – корона бірнеше миллион градусқа дейін жетуі мүмкін. Бұл құбылыстың нақты себебі әлі толық анықталмағанымен, магниттік өрістермен байланысты деген болжам бар. Ғалымдар күн туралы мәлімет жинау арқылы осы ерекше құбылысты тереңірек түсінуге тырысуда. Күннің белсенділігі Жердегі климат пен технологияға да әсер етеді, мысалы, геомагниттік дауылдар байланыс жүйелерін бұзуы мүмкін.

Ай Жерден біртіндеп алыстап барады

Ай – Жердің табиғи серігі, ол бізге ең жақын аспан денесі болып есептеледі. Алайда қазіргі заманғы лазерлік өлшеу құралдары Айдың Жерден жыл сайын шамамен 3,8 см алыстап бара жатқанын дәлелдеді. Бұл құбылыс тартылыс күшінің өзара әсеріне байланысты. Уақыт өте келе, бұл қозғалыс Жердің айналу жылдамдығына да әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар, ай туралы мәлімет ежелден адамзат мәдениетінде ерекше орын алған: мифтерде, поэзияда және діни нанымдарда Айдың символикалық мәні зор. Оның әрбір қозғалысы көне замандағы халықтарға бағыт-бағдар берген.

Ай фазаларына байланысты халықтық ырымдар

Ай фазалары – Жер мен Айдың Күнге қатысты орналасуына байланысты өзгеріп отыратын көрінісі. Толған, жаңа ай, өсіп келе жатқан және кішірейіп бара жатқан фазалар адамдардың табиғатпен байланысын айқындаған. Көптеген мәдениеттерде бұл фазалар ауыл шаруашылығына, балық аулауға немесе денсаулыққа байланысты ырымдармен байланыстырылады. Мысалы, кейбір халықтар шөп дәрілерді тек өсіп келе жатқан Ай кезінде жинаған тиімді деп санайды. Сонымен қатар, психологиялық зерттеулер айдың толған кезінде адамдардың ұйқысы мен көңіл-күйінде өзгеріс болуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл құбылыстарға деген қызығушылық әлі де азайған жоқ.

Юпитер – ғаламдағы алып қорған

Юпитер – Күн жүйесіндегі ең үлкен планета, оның массасы барлық басқа планеталардың жиынтық массасынан да үлкен. Бұл алып планета айналасындағы денелерді өзіне тартып, Жерге жетуі мүмкін астероидтар мен кометаларды ұстап қалады. Осының арқасында Юпитер кейде «ғарыштық қалқан» деп те аталады. Оның атмосферасында алып дауылдар мыңдаған жылдар бойы тоқтамай соғып жатыр. Ғалымдар Юпитерді зерттеу арқылы Күн жүйесінің қалыптасу тарихына қатысты маңызды мәліметтерге қол жеткізеді. Сонымен қатар, оның 90-нан астам серігі бар – бұл кез келген планетамен салыстырғанда ең көп көрсеткіш.

Сатурн сақиналарының ерекше құрылымы

Сатурн – өз сақиналарымен танымал жалғыз планета емес, бірақ оның сақиналары – ең айқын әрі кең көрінетіндері. Бұл сақиналар мұз бен шаң бөлшектерінен тұрады және мыңдаған жеке қабаттардан құралған. Олар біркелкі құрылымда емес: кей жерлері тығыз, ал кей жерлері сирек орналасқан. Бұл құрылым гравитациялық әсерлер мен Сатурн серіктерінің тартылыс күштерімен байланысты. Ғалымдар бұл сақиналардың жасы туралы түрлі пікірде – кейбіреулер олар Күн жүйесінің бастауынан бері бар десе, өзгелері салыстырмалы түрде жаңа құбылыс деп есептейді. Сатурнды бақылау – астрономияны енді ғана зерттей бастағандар үшін де үлкен қызығушылық тудырады.

Венерадағы күн Жердегіден ұзағырақ

Венера – Күнге екінші жақын орналасқан планета, бірақ оның ерекшелігі тек бұл емес. Венера өз осін өте баяу айналдырады: бір толық айналымы шамамен 243 Жер тәулігін құрайды. Ал оның Күнді бір рет айналып шығуы – 225 Жер тәулігі. Яғни Венерада бір тәулік бір жылынан ұзағырақ. Сонымен қатар, планета өз осін кері бағытта айналдырады, сондықтан Күн ол жақта батыстан шығады. Атмосферасы өте тығыз әрі улы, беткі температурасы 470°C-тан асады – бұл Күн жүйесіндегі ең ыстық планета.

Марстағы алып шаңды дауылдар

Марс – болашақ зерттеулер мен қоныстануға үмітті планета. Бірақ ол да өзіндік қауіпті жағдайлармен ерекшеленеді. Марста кейде бүкіл планетаны жауып қалатын алып шаңды дауылдар болады. Олар апталап, тіпті айлап созылып, күн сәулесін толық бөгей алады. Бұл құбылыстар автоматтандырылған аппараттардың жұмысын қиындатады және күн панельдерін шаңмен жауып тастайды. Ғалымдар бұл дауылдардың табиғатын зерттей отырып, планетаның климаттық жүйесі мен атмосфера құрылымын жақсырақ түсінуге тырысады.

Меркурийде атмосфера жоқтың қасы

Меркурий – Күнге ең жақын планета және оның атмосферасы өте жұқа. Бұл жағдай температураның күн мен түн арасында шектен тыс өзгеруіне себеп болады. Күндіз беткі қабат 430°C-қа дейін қызса, түнде -180°C-қа дейін суиды. Сонымен қатар, атмосфераның жоқтығы метеориттерден қорғанысты да әлсіретеді. Сол себепті планетаның беті соққы іздеріне толы. Меркурийдің ғарыштық ерекшеліктерін зерттеу – Күнге жақын ортадағы физикалық процестерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

Уран мен Нептунның мұзды әлемі

Уран мен Нептун – Күн жүйесіндегі ең алыс алып планеталар. Олар көбінесе «мұзды алыптар» деп аталады, себебі олардың ішкі құрылымы мұз, метан, аммиак және су негізінде қалыптасқан. Уран осін көлденең бағытта айналдырады, ал Нептунда Күн жүйесіндегі ең жылдам желдер тіркелген – секундына 600 метрден астам. Бұл планеталар Күннен өте алыс орналасқандықтан, олар туралы деректер шектеулі, бірақ ғылыми қызығушылық жоғары. Зерттеушілер бұл мұзды алыптардың құрамын түсіну арқылы планеталар жүйесінің қалыптасуы мен эволюциясына қатысты маңызды тұжырымдар жасай алады.

Аспан денелері – табиғаттың ең әсерлі әрі күрделі туындыларының бірі. Күн мен Айдан бастап алыстағы алып планеталарға дейін әрбір нысан бізге жаңа білім мен ой тастайды. Осындай деректер арқылы біз өз ғаламымызды тереңірек түсініп, оның нәзік тепе-теңдігін бағалай бастаймыз. Ғылыми жаңалықтар алдағы уақытта бізге аспан әлемінің жаңа қырларын ашуға көмектесетіні сөзсіз.